Łukowe struktury w wykopach na Chłodnej

Pisałam w czerwcu 2014 roku, o odkryciu zabytkowych renesansowych piwnic na ul. Młyńskiej koło Ratusza, i o współpracy inwestora z archeologami prowadzącymi nadzór nad pracami ziemnymi w starej części naszego miasta, do czego także zobowiązuje USTAWA z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 6 lutego 2020 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Ulica Chłodna jest niewiele metrów dalej i tutaj też koparka odsłoniła ciekawe zabytki. Czy struktury piwniczne przed Ratuszem, te pod pobliską Apteką Ratuszową, i te na Chłodnej... są podobne, i czy mogły być ze sobą skomunikowane?... Tej wiosny przez długie dni z niecierpliwością wypatrywałam archeologów, i pewnego dnia zobaczyłam na tej przeznaczonej pod budowę domu parceli dół na głębokość 2-3 metrów i obok hałdę wybranej przez koparkę ziemi... Był projekt objęcia badaniami archeologicznymi rejonu starego miasta, nie został zrealizowany, uciekło nam być może przez to wiele informacji, odkryć, wzbogacających wiedzę o naszym mieście.

Co widzimy na zdjęciu? Poprosiłam o opinię naszych lokalnych regionalistów, historyków. Ze zdjęcia trudno więcej o tym powiedzieć, trzeba by zmierzyć cegły i spytać architekta. Konstrukcje są z XIX wieku, sklepienia było w użyciu aż do XX wieku. Wojewódzki Konserwator Zabytków Błażej Skaziński powiedział mi, że nie ma jeszcze raportu z nadzoru. Taki powstaje, kiedy zostaną zakończone prace ziemne.

Jesteśmy w rejonie bardzo ciekawym dla archeologów, gdzie prace ziemne mogą mieć miejsce tylko pod okiem konserwatorskim. Co jest/było bardzo blisko, w ścisłym centrum starego miasta? Wiemy o służebnej osadzie targowej funkcjonującej na tym miejscu, przy zamku, już od XI wieku...

(„Chińskie śledztwo. Błogosławieństwo na Młyńskiej”2014 r.) - (...)Mozaika podziemnych międzyrzeckich tuneli nie kończy się…

W piątek (2014 r.) inspektor do spraw archeologicznych Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gorzowie Teresa Witkowska pozwoliła inwestorowi na rozbiórkę sklepienia. Zachowano dla przyszłych badań to, co jest możliwe - bezpieczne minimum tkanki zabytku, jest nim tu zarys fundamentu kamiennego i muru ceglanego.

Mozaika podziemnych międzyrzeckich tuneli nie kończy się na odkrytej w czwartek piwnicy/przejściu w poprzek zabytkowej ulicy Młyńskiej bynajmniej... Okazało się przy tym, że odsłonięto dotąd tylko fragment podziemnego systemu XVI-XVII-wiecznych korytarzy, jakim jest podbudowane nasze miasto, w jego starej części. Po demontażu łukowatego sklepienia od strony plantów pokazał się otwór… archeolodzy zajrzeli tam - ujrzeli korytarz, dalej po kilku metrach wyjście na górę a potem ściana! Zamurowane. Dokąd biegnie? (i co jest w korytarzach). Może uda się to kiedyś zbadać?

Oczywiście nie może być tych korytarzy na żadnej mapie miasta. O tym, że były powtórnie używane, świadczą znalezione w nich kable elektryczne, przewody, skorodowane, na pewno nowożytne - czyli od początku XIX wieku po okres współczesny. Niezidentyfikowane przedmioty żelazne, fragmenty kominków, przedtem zastawa stołowa, sztućce itp. Ściany piwnicy na kamienno-ceglanym fundamencie były też osmolone.

Młyńskiej tajemnic ciąg dalszy… Piękna łukowata budowla, sklepienie kolebkowe, łukowe wykonane z fugowanej zaprawą cegły. Przechodnie komentują: może to sklepienie piwniczne? Z wnętrza wyciągnięto stare bańki po produktach ropopochodnych, może w tym celu pomieszczenie było (powtórnie?) używane. Na dnie wnęki, o wymiarach 1,90 m w najwyższym miejscu i długości 5 m, gruz z cegieł. Od strony Ratusza pomieszczenie kończy się ceglaną ścianą, w niej mały szyb wentylacyjny. Znajdują tu żeliwne zawiasy drzwiczek do jakiegoś wejścia/czy wyjścia, mimo rdzy widać, że są pięknie rzeźbione, również żeliwne zdobienie być może górnej części kominka. Z drugiej strony ulicy (gdzie były planty z miejskimi szaletami) wnętrze zamyka gruzowisko. Na zewnątrz budowli u góry oglądamy ceglaną powierzchnię, jest nieco przygnieciona - jednak po niej na ulicy przez dziesiątki lat jeździły samochody, z kwadratowym szybem wlotowym, obudowanym później - wyraźnie młodszą cegłą. Same tajemnice! Wszyscy jesteśmy podekscytowani. A miało się już tu - do skrzyżowania z ulicą Waszkiewicza (teraz Mieszka I), nic ciekawego, pod względem odkryć historycznych, nie zdarzyć, skoro wcześniej nie uchwycono średniowiecznych pochówków.

Jak to się nie zawaliło?!! Stojąc nad walcopodobną strukturą, w środku pustą, która wyłoniła się spod łyżki koparki, słyszę od ludzi taki, jak wyżej, komentarz – Jak to się nie zawaliło?!! Bruk, a potem asfalt nad rozparcelowanymi resztkami ruin pozostałych z rozbiórki wypalonych poniemieckich kamienic był kładziony od około 1949 roku. Starsi mieszkańcy pamiętają jeszcze, jak po wojnie w tzw. czynie społecznym odgruzowywali to miejsce, a materiał wywozili wagonikami kolejki na pobliskie brzegi wylewającej corocznie Obry, aby je podnieść i wzmocnić. Czy wiadomo było, że pod cienką warstwą betonu, potem asfaltu, są puste przestrzenie, które mogą tąpnąć pod ciężarem przejeżdżających aut? Według dzisiejszych wymogów miąższość drogi powinna mieć grubość - 25 cm tłucznia, 15 cm stabilizacji, i na wierzchu - 25 cm masy bitumicznej.

Sklepienie łukowe z cegieł. Konstrukcja jest dużo starsza niż towarzyszące jej fundamenty ław niemieckich kamienic. Widać to po cegłach, i po użytej zaprawie. Z którego wieku? Archeolodzy obracają w rękach ułamki cegieł i - zdecydowanie wstrzymują inwestycję… Z wywiadów, z rozmów, wiem tyle, że podobnie wyglądające piwnice pobliskiej Apteki Ratuszowej są bardzo stare, może średniowieczne.

Wejście do podobnego sklepienia jest widoczne obecnie, odsłonięte przez koparkę, pod ul. Chłodną. To bardzo niedaleko od odkrytych korytarzy na Młyńskiej. Podobne, z tego samego okresu, są pod Apteką Ratuszową, byłam tam w czerwcu 2014 r. z archeologami. Z przekazów ustnych wiadomo, że piwnice na Chłodnej były znane po wojnie. Mieszkańcy domu na parceli, gdzie prowadzona jest teraz inwestycja, magazynowali w tych piwnicach śmiecie, które zabrali, kiedy się wyprowadzili. Piwnice były duże, podobno kiedyś wpadła do środka koparka. Z czasem sam dom wyburzono...

USTAWA z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Opracowano na podstawie: Dz. U. z 2020 r. poz. 282, 782.

Rozdział 3. Zagospodarowanie zabytków, prowadzenie badań, prac i robót oraz podejmowanie innych działań przy zabytkach.

Art. 25. Wymogi dotyczące zagospodarowania na cele użytkowe zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru.

1. Zagospodarowanie na cele użytkowe zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru wymaga posiadania przez jego właściciela lub posiadacza: dokumentacji konserwatorskiej określającej stan zachowania zabytku nieruchomego i możliwości jego adaptacji, z uwzględnieniem historycznej funkcji i wartości tego zabytku, jak również możliwości jego dostosowania dla osób ze szczególnymi potrzebami, o których mowa w ustawie z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (Dz. U. poz. 1696 i 2473);

2. Uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków programu prac konserwatorskich przy zabytku nieruchomym, określającego zakres i sposób ich prowadzenia oraz wskazującego niezbędne do zastosowania materiały i technologie;

3. Uzgodnionego z wojewódzkim konserwatorem zabytków programu zagospodarowania zabytku nieruchomego wraz z otoczeniem oraz dalszego korzystania z tego zabytku, z uwzględnieniem wyeksponowania jego wartości.

W celu spełnienia wymagań, o których mowa w ust. 1, wojewódzki konserwator zabytków jest obowiązany nieodpłatnie udostępnić do wglądu właścicielowi lub posiadaczowi zabytku nieruchomego posiadaną przez siebie dokumentację tego zabytku oraz umożliwić dokonywanie niezbędnych odpisów z tej dokumentacji.

Art. 30. 1. Właściciel lub posiadacz zabytku nieruchomego bądź nieruchomości o cechach zabytku jest obowiązany udostępnić ten zabytek bądź nieruchomość wykonawcy badań w celu ich przeprowadzenia. 2. W przypadku odmowy udostępnienia zabytku nieruchomego bądź nieruchomości, o których mowa w ust. 1, wojewódzki konserwator zabytków może wydać decyzję nakazującą właścicielowi lub posiadaczowi udostępnienie tego zabytku bądź nieruchomości, na czas niezbędny do przeprowadzenia badań, jednak nie dłuższy niż 3 miesiące od dnia, w którym decyzja stała się ostateczna. 3. Za szkody wyrządzone w związku z badaniami, o których mowa w ust. 1 lub 2, przysługuje odszkodowanie na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym.

Art. 32. 1. Kto, w trakcie prowadzenia robót budowlanych lub ziemnych, odkrył przedmiot, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest on zabytkiem, jest obowiązany: 1) wstrzymać wszelkie roboty mogące uszkodzić lub zniszczyć odkryty przedmiot; 2) zabezpieczyć, przy użyciu dostępnych środków, ten przedmiot i miejsce jego odkrycia; 3) niezwłocznie zawiadomić o tym właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, a jeśli nie jest to możliwe, właściwego wójta (burmistrza, prezydenta miasta). 2. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) jest obowiązany niezwłocznie, nie dłużej niż w terminie 3 dni, przekazać wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków przyjęte zawiadomienie, o którym mowa w ust. 1 pkt 3. (...) Po dokonaniu oględzin odkrytego przedmiotu wojewódzki konserwator zabytków wydaje decyzję: 1) pozwalającą na kontynuację przerwanych robót, jeżeli odkryty przedmiot nie jest zabytkiem; 2) pozwalającą na kontynuację przerwanych robót, jeżeli odkryty przedmiot jest zabytkiem, a kontynuacja robót nie doprowadzi do jego zniszczenia lub uszkodzenia; ©Kancelaria Sejmu s. 22/81 12.05.2020 3) nakazującą dalsze wstrzymanie robót i przeprowadzenie, na koszt osoby fizycznej lub jednostki organizacyjnej finansującej te roboty, badań archeologicznych w niezbędnym zakresie. 6. Roboty nie mogą być wstrzymane na okres dłuższy niż miesiąc od dnia doręczenia decyzji, o której mowa w ust. 5 pkt 3. 7. Jeżeli w trakcie badań archeologicznych zostanie odkryty zabytek posiadający wyjątkową wartość, wojewódzki konserwator zabytków może wydać decyzję o przedłużeniu okresu wstrzymania robót. Okres wstrzymania robót nie może być jednak dłuższy niż 6 miesięcy od dnia doręczenia decyzji, o której mowa w ust. 5 pkt 3. 8. Po zakończeniu badań archeologicznych, o których mowa w ust. 5 pkt 3, wojewódzki konserwator zabytków wydaje decyzję pozwalającą na kontynuację przerwanych robót. 

Art. 36. 1. Pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków wymaga: ©Kancelaria Sejmu s. 24/81 12.05.2020 1) prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru, w tym prac polegających na usunięciu drzewa lub krzewu z nieruchomości lub jej części będącej wpisanym do rejestru parkiem, ogrodem lub inną formą zaprojektowanej zieleni; 2) wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku; 3) prowadzenie badań konserwatorskich zabytku wpisanego do rejestru; 4) prowadzenie badań architektonicznych zabytku wpisanego do rejestru; 5) prowadzenie badań archeologicznych; 6) przemieszczanie zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru; 7) trwałe przeniesienie zabytku ruchomego wpisanego do rejestru, z naruszeniem ustalonego tradycją wystroju wnętrza, w którym zabytek ten się znajduje; 8) dokonywanie podziału zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru; 9) zmiana przeznaczenia zabytku wpisanego do rejestru lub sposobu korzystania z tego zabytku; 10) umieszczanie na zabytku wpisanym do rejestru: urządzeń technicznych, tablic reklamowych lub urządzeń reklamowych w rozumieniu art. 2 pkt 16b i 16c ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2018 r. poz. 1945, z późn. zm.4) oraz napisów, z zastrzeżeniem art. 12 ust. 1; 11) podejmowanie innych działań, które mogłyby prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku wpisanego do rejestru, z wyłączeniem działań polegających na usuwaniu drzew lub krzewów z terenu nieruchomości lub jej części niebędącej wpisanym do rejestru parkiem, ogrodem albo inną formą zaprojektowanej zieleni; 12) poszukiwanie ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych, w tym zabytków archeologicznych, przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania. Pozwolenia. (...)

Art. 36a. 1. Osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna występująca z wnioskiem o pozwolenie na prowadzenie prac konserwatorskich, prac restauratorskich lub badań konserwatorskich przy zabytku wpisanym na Listę Skarbów Dziedzictwa albo na prowadzenie prac konserwatorskich, prac restauratorskich, badań konserwatorskich lub badań architektonicznych przy zabytku wpisanym do rejestru albo badań archeologicznych jest obowiązana zapewnić kierowanie tymi pracami oraz badaniami albo samodzielne ich wykonywanie przez osoby spełniające odpowiednio wymagania, o których mowa w art. 37a ust. 1 i 2, art. 37b ust. 1 i 3, art. 37d ust. 1 albo art. 37e ust. 1.

Art. 37e. 1. Badaniami archeologicznymi kieruje osoba, która ukończyła studia drugiego stopnia lub jednolite studia magisterskie, w zakresie archeologii i przez co najmniej 12 miesięcy brała udział w badaniach archeologicznych. Doświadczenie zawodowe może być nabyte poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 2. Przepis ust. 1 stosuje się do osób, które samodzielnie wykonują badania archeologiczne. (…)

Iwona Wróblak

lipiec 2020 r.