Ikona dusza prawosławia

W sali starościńskiej Muzeum w Międzyrzeczu wystawa pt. „Ikona dusza prawosławia”. Mentalna podróż w świat duchowości prawosławnej, w postaci wystawy czasowej złożonej z zabytków z Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, przekazanych temu muzeum przez współpracującą z muzealnikami Służbę Celno-Skarbową. Funkcjonariusze ci zostali odznaczeni „Złotą odznaka opieki nad zabytkami”, udaremniono wyjazd do krajów zachodnich 250 dzieł sztuki.

61 zabytków, malowanych na desce, na płótnie, odlewy mosiężne, rąbek Tajemnicy świata prawosławia. Jego duszą są ikony. Ikona, z gr. εἰκώνeikón znaczy: obraz, w krajach pozostających pod wpływam Bizancjum przedstawienia Chrystusa, Matki Bożej, aniołów, świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne. Pierwowzorem ikon były prawdopodobnie portrety trumienne z Fajum z okresu rzymskiego; portretowe malarstwo późnoantyczne, czy wczesnochrześcijańskie malarstwo katakumbowe.

Tradycja wykonywania ikon istniała od czasów apostolskich, autorem pierwszych ikon miał być Łukasz Ewangelista. Najstarsze pochodziły z V-VI wieku. Przedmiotem kultu ikony stały się już w V w.

W 1054 r. nastąpił podział Kościoła na katolicki i prawosławny, i innym pojęciem Boga i modelem życia ludzi w Królestwie Bożym.

Ikony malowano najczęściej na specjalnie przygotowanym drewnie cedrowym lub cyprysowym, drzewie świętym dla wschodniego chrześcijaństwa. Na Rusi stosowano drewno sosnowe, jodłowe, modrzewiowe lub lipowe. Na gotową ikonę nakładano niekiedy sukienkę – odlane w metalu; srebrze lub złocie, albo wykonane techniką repusowania zdobienie z otworami na twarz i ręce przedstawionej postaci, rysunek na blasze dokładnie powtarza zasłonięte fragmenty obrazu. Ikony były wykonywane różnymi technikami, w drewnie, temperą, także w technice mozaiki, emalii, w marmurze, steatycie lub kości słoniowej.

Malowanie ikon było ściśle określone w podręcznikach pisanych często przez mnichów – malarzy. Tradycja wiązała się nie tylko z ikonografią, ale dotyczyła również materiału, przygotowania podłoża, specjalnej technologii, odpowiednich kolorów, a nawet kolejności kładzenia warstw malarskich. Na spreparowane deski nakładano grunt na bazie kleju i różnych rodzajów kredy, gdzie rysowano lub przerysowywano z podręczników kontury obrazu, a następnie nakładano w określonej kolejności farbę i pozłotę, umieszczano napisy w języku greckim lub staro-cerkiewno-słowiańskim z imionami świętych postaci lub objaśnieniami scen. Ikony zdobione były szlachetnymi kamieniami, okuciami ze srebrnej lub złotej blachy.

Ikona nie jest zwykłym obrazem religijnym, malowanie ikon to czynność święta i pełni ważną rolę w kulcie kościołów wschodnich, jest ona przedstawieniem świętego, jego uosobieniem i reprezentacją, zapewnia łączność ze świętym, stworzona w modlitwie piszącego pośredniczy w tej modlitwie. Ikonopista pisze ikony, odtwarza pewne treści, uczestniczy w rytuale. Dla wschodniego chrześcijaństwa jest tekstem liturgicznym, „obrazem tamtego świata”, dlatego nie mogła powstać bez wcześniejszego przygotowania teologicznego malarza, ewentualnie pod ścisłym nadzorem teologa. Ważne było również przygotowanie duchowe ikonografa (modlitwa, post). Charakterystyczna dla ikon - „okien ku wieczności”, jest perspektywa odwrócona, mająca sprawić, by odbiorca ikony stał w „centrum wydarzeń”. Najświętsze Imiona (Matki Bożej, Chrystusa) umieszczano w postaci greckich skrótów (abrewiacji). Kanon zakładał malowanie czystymi kolorami (nigdy nie mieszano barw) i używanie w dużych ilościach pozłoty. Barwa była tak samo ważna jak słowo, również barwy przekładano na język symboli, który nadawał kolorom ściśle określone znaczenie. Ikona, która powstawała w klasztorach Starej Rusi, malowana przez uprzywilejowanych mnichów, była emanacją Bóstwa, które prowadziło rękę twórcy. Bizantyńska symbolika koloru została przyjęta na Rusi, ale barwy, osadzone w narodowej tradycji, stały się tam bardziej żywe i jasne. W XVIII wieku na ikony miało wpływ zachodnie malarstwo. Późne, XIX- i XX-wieczne ikony malowano w technice olejnej.

Ikona towarzyszyła człowiekowi przez całe życie, od narodzin, jako dar ślubny, była grzebana razem z właścicielem, zabierana na wyprawy wojenne. Ikonostas był ołtarzykiem domowym. Złoty wiek ikon to XV-XVI wiek.

Na wystawie z naszym Muzeum wizerunek Chrystusa Pantokratora, różni się od przedstawień zachodnioeuropejskich, nie widać tu męczeństwa i poniżenia człowieka. Matka Boska bizantyjska jest źródłem życia, z „umilenijeniem” pochyla głowę. Święty biskup z Miry w Licji Mikołaj Cudotwórca, znany od III-IV wieku, był postacią szczególną, związaną z motywem obdarowania i chronienia, widzimy sceny z życia biskupa Mikołaja... Jest też Tryptyk podróżny, mosiężny odlew. Prawosławne dwa krzyże położone na siebie; górna poprzeczka symbolizuje tabliczkę nad głową Chrystusa, środkowa - belka, do której przybito jego ręce, dolna - podpórka na nogi, symbolika obejmuje cztery ramiona, cztery cnoty, białą barwą jako cnotę czystości, osiem krańców, osiem błogosławieństw, osiem cnót rycerskich i osiem języków. Przedstawienie wszechświata, słońca i księżyca.

Ciekawostka ikonograficzna – Chrystus z duszą Marii w powijakach, ze sztuki koptyjskiej – symbolizujący wzięcie ciała Marii do nieba, towarzyszy jej 12 Apostołów. 5. rzędowy układ w Ikonostasie przedstawiający sceny od ukrzyżowania, potraktowany przestrzennie, obraz 12 Świat prawosławnych...

Ikona dzisiaj jest inspiracją dla artysty, jako sposób patrzenia, i czerpania z energii sztuki wczesnochrześcijańskiej. Na wykładzie dr Longina Dzierżyca był ks. Ernest Sekulski proboszcz naszej lokalnej Parafii Grekokatolickiej p.w. Cyryla i Metodego, pamiętam jego obszerny wykład o ikonach sprzed kilku lat. Są Łemkowie. Ukraińcy mieszkający od niedawna w naszym mieście, pytam ich o ukraińskie prawosławie, o prawosławne ukraińskie ikony... Czym się różnią o tych na wystawie?

Pan dr Dzierżyc powiedział, że w Muzeum Ziemi Lubuskiej nie ma ukraińskich ikon, może dlatego, że w czasie trwającej wojny w Ukrainie były niszczone. Obecnie jest wymiana kulturalna między naszymi krajami, są sympozja, odczyty i wystawy. Oglądałam w internecie wystawę ikon ukraińskich, która miała miejsce w ubiegłym roku w Krakowie.

Malarstwo na drewnie, zwane też ikonografią, ma długą historię na Ukrainie. Obrazy religijne, sceny z życia codziennego i krajobrazy, malowane na desce lub płótnie, stanowią ważny element ukraińskiego dziedzictwa artystycznego. Charakteryzują się intensywnymi kolorami, dynamicznymi pociągnięciami pędzla i abstrakcyjnymi formami. Folklor ukraiński ma głębokie korzenie kulturowe i jest nieodłącznym elementem ukraińskiej tożsamości. Historia tej wielesetletniej tradycji mają ogromny wpływ na rozwój sztuki, literatury współczesnej kultury Ukrainy. Stanowi część dziedzictwa kulturalnego, bardzo ważnego dla narodu ukraińskiego, którego odrębność imperializm rosyjski zawsze kwestionował. Powstanie Kijowa to początek V w... Zabytki w Ukrainie chroniono podczas dziesięcioleci, czy stuleci, wpływów moskiewskich, chowano w czasie najazdu wojsk rosyjskich od 24.02.2022 r.

Najstarsze zachowane ikony są z końca XIV w., reprezentują tradycyjną ukraińską ikonografię. Twarze ukraińskich ikon są przedstawieniami lokalnych postaci historycznych walczących przez stulecia o odrodzenie godności narodowej i poszanowania aspiracji pradziadka do bycia panami własnej ziemi, opartymi na lokalnych legendach (ikony kozackie). „Pisano” je też nieco inaczej, też w zgodzie z kanonem, ale zajmowali się tym ludowi artyści, ludowi rzemieślnicy, niekoniecznie mnisi.

W ikonach ukraińskich w klasycznym dla zabytku okresie renesansu pojawia się głębia, obok płaskiego tła można znaleźć krajobraz, pojawia się trójwymiarowość. Prawosławnej ikony ukraińskiej nie można jednak uznać za obraz świecki, podobieństwo formalne nie pozbawia ikony jej symboliki i świętości. Renesansowe ikony pozbyły się ascetycznej pozaziemskości, nieruchomej stałości, zwróciły się ku proporcjonalności postaci ludzkiej - zamiast jej wydłużenia, monumentalność zmalała, dekoracja wzrosła. Nadawano świętym słowiańskie rysy i psychologizm, podstawa bizantyjska pozostała jednak niezmieniona. Ukraińska ikona typu renesansowego stworzyła unikalne połączenie tradycji bizantyjskiej z nowym spojrzeniem na świat, formy, czas i przestrzeń. Renesans był wyjątkowym połączeniem dziedzictwa europejskiego i kijowsko-ruskiego.

W Ukrainie było wiele ośrodków sztuki; np. wyjątkowość baroku kozackiego polega na oryginalnym połączeniu lokalnych tradycji artystycznych kijowsko-ruskich prawosławnych z nowoczesnymi tradycjami zachodnioeuropejskimi. Kolory na tych ikonach są jasne, lekkie, wielotonowe, ze złożonymi przejściami światłocienia, kontrastów. Na popularnych w Ukrainie ikonach Wstawiennictwa można znaleźć każdego; mieszczan, kozaków, hetmanów i innych wpływowych ludzi tamtych czasów, w rysach świętych odgadnąć portrety osób świeckich – darczyńców, fundatorów świątyni.

W Rosji stosunek do wiary i życia, a więc i do sztuki cerkiewnej, był inny. Rosja uważała kanon bizantyjski za wartość nienaruszalną, i choć zachodziły w nim zmiany, to były one bardzo powolne i umiarkowane.

Bogata paleta kulturowych barw ikon prawosławnych... W grudniu w naszym Muzeum będzie okazja do ponownego spotkania z prawosławiem...

Iwona Wróblak

listopad 2023 r.