Cyganie i Cygański Teatr Muzyczny Terno w Międzyrzeczu

            Tabor cygański zajechał tej niedzieli do Międzyrzecza. Przed koncertem zespołu „Terno” było nieco czasu, by przyjrzeć się jego członkom. Co prawda już nie jeżdżą z taborem po świecie, ale w Międzyrzeczu wieczorem zaśpiewają, zatańczą i zagrają. Pan Edward Dębicki jest akurat przy stoliku zasłanym literaturą o Romach. Jest tam kilka książek jego autorstwa, poezje słynnej Papuszy i inne wydawnictwa. Mimo zimna i siąpiącego deszczu nie brak, jak kiedyś, ciekawskich, których interesuje ta egzotyczna dla nas kultura. Jej romantyzm, muzyczność poruszająca we wszystkich czułe struny, pieśni o życiu i miłości, mit wędrówki, obcowania z przyrodą i spontanicznej radości z życia. Pieśni przy ognisku, jednoczące ludzi z różnych kultur.    
Spektakl cygański przy ognisku stał się toposem, częścią kultury europejskiej. Muzyczny spektakl pod gwiazdami, które przepowiadały przyszłość, zbudowany z wyobraźni i marzeń. Wielobarwny kwiat jak suknie Cyganek roztańczone przy ognisku. Młoda Romka studentka polonistyki we Wrocławiu Justyna Matkowska opowiada mi o Papuszy, o jej poezji, i o tym, jak się ma muzykę, kulturę cygańską we krwi. Widzę potem Justynę na scenie, jak tańczy w swojej zielonej sukni, którą dostała w spadku po cioci, śpiewa w sposób, jak się porusza, a z nią inne starsze Cyganki, motyle wielobarwne, z godnością i elegancją. Hebanowe lśniące włosy z wpiętym kolorowym kwiatem, czerwona szminka i rozpostarte szeroko ramiona. Sól tej kultury, pozornie patriarchalnej. Papusza pisała: ziemio moja leśna/jestem córką twoją/lasy śpiewają, ziemia śpiewa/śpiew ten składamy – rzeka i ja/w jedną cygańską piosenkę/Już dawno przeminęła pora /Cyganów, którzy wędrowali/a ja ich widzę. Kulturę cygańską się słucha, poprzez muzykę, można też tańczyć, zrozumie się jeszcze więcej. I zaufać ludziom, gwiazdom nad ich taborem. Skąd się wzięli Cyganie? – z Indii – odpowiada Justyna. We Wrocławiu spotyka Hindusów, którzy mówią w hindi, wiele słów brzmi podobnie… Wymieniamy się z Justyną mailami a ja szukam informacji o ginącej kulturze, którą reprezentuje dzisiaj…

Romowie – nieterytorialny naród lub grupa etniczna pochodzenia indyjskiego, której członkowie tworzą diasporę zamieszkującą większość państw świata. Stanowią społeczność wysoce zróżnicowaną pod względem językowym oraz kulturowym, a także zajmują rozmaite nisze w ekonomiczno – społecznej strukturze krajów zamieszkania. Czynnikiem wspólnym dla większości tradycyjnych grup jest przestrzeganie zwyczajów wynikających z subiektywnego rozumienia zasad kultury romskiej (romapnipen). Antonim „Romowie” pochodzi od morskiej nazwy własnej „Roma” oznaczającej zarówno ludzi w ogóle jak i członków romskiego narodu. Ma korzenie w sanskryckim określeniu hinduistycznej kasty Domba, z której być może wywodzą się współcześni Romowie lub może się też wiązać z sanskryckim słowem rama oznaczającym męża, małżonka. Współczesną populację Romów szacuje się na około 8-15 mln. Większość Romów zamieszkuje kraje europejskie, jednak w wyniku ekspansji kolonialnej i masowych migracji w XIX i XX w. zamieszkują dziś większość państw świata. W Polsce mieszka 12-35 tys. Romów, najwięcej w woj. małopolskim i dolnośląskim. Mimo silnego poczucia wspólnoty naród romski dzieli się na szereg mniejszych grup subetnicznych, np. Kełderasze, Janusze, Polska Roma, Romungrzy. Jak dowodzą badania językoznawcze entogeneza Romów rozpoczęła się w centralnej części Półwyspu Indyjskiego po ok. 500 r. n.e. Z hinduistyczną kastą Domba do dziś dzielą zakres tradycyjnie wykonywanych profesji. Pierwotna grupa zamieszkiwała Indie 32-40 pokoleń temu i liczyła około 1000 osób. Inna wersja mówi o pokrewieństwie z indyjską kastą Radźputow, najemnej armii wojowników z VII w. broniącej przed najazdami muzułmańskimi w VIII-X w. Najprawdopodobniej Romowie są jedną z fal migracyjnych hinduskiej społeczności żyjącej poza subkontynentem Indyjskim, prowadzącej podobny tradycyjny sposób życia i wykonującej podobne zawody. Dane językoznawcze wskazują, że przodkowie Romów przemieszczali się przez Persję i Armenię i tam nastąpiła reorganizacja społeczności romskiej i wytworzenie się nowych jednolitych wzorców kulturowych. Dłuższy pobyt miał miejsce w Cesarstwie Bizantyjskim, skąd pochodzą wzmianki o heretyckiej sekcie antygenów, czyli Cyganów. Uciekając przed Turkami seldżuckimi osiedlali się na Bałkanach i w Grecji. Na przełomie XIV i XV w. dotarli na Węgry, potem do Niemiec, Włoch i Francji. Większość państw wprowadziła w życie surowe prawodawstwo wymierzone w osoby prowadzące wędrowny tryb życia. Na Węgrzech tradycyjne wykonywane zawody pozwoliły znaleźć im niszę ekonomiczną. Wykonywali usługi związane z metalurgią oraz rozrywką i muzyką. Po wydanym przez Niemcy edykcie banicyjnym w 1577 r. Romowie zaczęli masowo napływać do Polski dając początek dominującej dziś w kraju grupie Polska Roma. Istniejące w wielu europejskich krajach antycygańskie uprzedzenia sprawiły, że Romowie często stawali się ofiarami represji i krwawych prześladowań. W czasie II. wojny światowej o niemieckich obozach, gettach i egzekucjach mogło stracić życie od 200 tys. do 2 mln. osób. W Polsce od 1964 r. była przeprowadzana tzw. akcja produktywizacyjna, zmuszająca Romów do porzucenia tradycji koczowniczych, co w późniejszym czasie wystawiło Romów na wszelkiego rodzaju negatywne skutki przemian społeczno-ekonomicznych. W 1971 r. odbył się Światowy Kongres Romów, gdzie zaprezentowano po raz pierwszy romską flagę oraz hymn. W 1990 r. na IV Kongresie w Jadwisinie pod Warszawą przedstawiony został uniwersalny podręcznik języka romskiego, a w 2000 r. w Pradze utworzony został romski parlament. Język romski należy do grupy indoaryjskich języków indoeuropejskich. Ogół romskiej tradycji określają zasady nazywane zbiorczym mianem romanipen. Kultura Romów jest ściśle związana z wewnątrzgrupowym przekazem tych zasad, odbywającym się dzięki rozbudowanym związkom pokrewieństwa oraz uznawaniu autorytetu tradycyjnych przywódców. Są to zarówno poszczególne osoby stojące na czele rodów lub lokalnych społeczności jak i starszyzna. Jedną z głównych wartości kultury romskiej są związki rodzinne. Tradycyjni Romowie szczególną cześć żywią dla swoich przodków. Inna cechą charakterystyczną dla tej kultury jest tradycyjnie określony i ograniczony zakres możliwych do wykonywania zawodów, system najprawdopodobniej odziedziczony z hinduistycznego podziału kastowego odzwierciedla się w nazewnictwie poszczególnych grup Romów. Mieści się w 3 kategoriach: rzemiosła, handlu i rozrywki. Są to zawody związane z metalurgią; kowalstwo, ludwisarstwo, rusznikarstwo itp. wyrób mebli, narzędzi i przyborów z drewna,  handel własnymi wyrobami artystycznymi, handel bazarowy i wykonywany przez domokrążców, handel końmi – dzisiaj samochodami, usługi weterynaryjne i leczenie ziołami.  Wysoko ceni się orkiestry romskie. Wróżbiarstwo, wędrowne cyrki to dalekie echo sztuki bliskowschodnich i indyjskich zaklinaczy węży, także pochodzących z kasty Domba. Wśród tradycji religijnych Romów można spotkać wzory kulturowe pochodzące z muzułmańskiej Persji, sięgające czasów zoroastryjskich i z kręgu wschodniego ormiańskiego i bizantyjskiego chrześcijaństwa albo religii dominującej w kraju zamieszkania. Subetniczne grupy Romów posługują się dialektami bałkańskimi, południowymi, północnymi, mentalno-południowymi, centralno-północnymi (Polscy Cyganie Wyżynni, Romowie Słowaccy, Romowie Morawscy i inne), północno-zachodnimi, północno-wschodnimi (Polska Roma). Bogata tradycja muzyczna Romów zasiliła folklor wielu narodów, była inspiracja wielu oper i operetek. Nieliczni romscy pisarze i poeci zostali docenieni przez szereg odbiorców kultury. Bronisława Wais – Papusza (1908-1987), polska autorka ballad i wierszy,  Margita Reiznerova z Czech, autorka baśni, Józef Holdosi z Węgier, romskie wątki pojawiają się w literaturze i kinematografii. Kulturę romską przybliżają społeczeństwu teatry, muzea, instytuty, festiwale.

Bronisława Wajs-Papusza 1908 -1987 była jedną z niewielu kobiet romskich, która samodzielnie nauczyły się pisać i czytać. Nigdy nie chodziła do szkoły, w wieku 16 lat została wydana za mąż za o wiele starszego harfiarza Dionizego Wajsa. Debiutowała wierszem w "Nowej Kulturze" w 1951. Jej odkrywcą i tłumaczem z języka romskiego był w roku 1949 Jerzy Ficowski. Pierwsze tłumaczenia przesłał Julianowi Tuwimowi, który doprowadził do ich publikacji. Po wielu latach wędrówek z taborem w roku 1950 zamieszkała w Żaganiu. W Gorzowie Wielkopolskim mieszkała od roku 1954, gdy na dobre zatrzymał się jej romski tabor, do1981, gdy starą i schorowaną przyjęła pod opiekę rodzina z Inowrocławia. W środowisku romskim spotykała się z niechęcią, ze względu na odstępstwo od tradycyjnej roli kobiety. Od 1962 r. należała do Związku Literatów Polskich. Jej wiersze przekładane były na języki: niemiecki, angielski, francuski, hiszpański, szwedzki, włoski. W roku 1992 powstał film "Historia Cyganki" wg scenariusza i w reżyserii Grega Kowalskiego z muzyką Jana Kantego Pawluśkiewicza. Na jesieni roku 2010 rozpoczęto realizację filmu aktorskiego poświęconego postaci Papuszy. Otrzymane nagrody: Lubuska Nagroda Kulturalna (1958), Nagroda Kulturalna "Nadodrza" (1978), Nagroda Gorzowska (1978).Wydane tomiki wierszy (Tłumaczenie Jerzego Ficowskiego) Pieśni Papuszy (Wrocław, 1956), Pieśni mówione (Łódź, 1973), Lesie, ojcze mój (Warszawa).

Iwona Wróblak

czerwiec 2011