O Atlasie historycznym Polski w Muzeum im. Alfa Kowalskiego

            Grupa naukowców z Zakładu Atlasu Historycznego Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk zawitała do naszego Muzeum Ziemi Międzyrzeckiej. Od 2010 roku w ramach objazdów naukowych kolejnych części Wielkopolski, w czasie spotkań z lokalnymi historykami, wymieniają się  wiedzą i doświadczeniami i prezentują prowadzone nad Atlasem badania.

            Idea przygotowania Atlasu historycznego Polski, obejmującego rekonstrukcję sieci osadniczej oraz struktur terytorialnych Rzeczypospolitej w XVI  w., została sformułowana i podjęta na pierwszym zjeździe historyków polskich w Krakowie w XIX wieku, w 1880 r. Jej najpełniejszą realizacją jest seria „Mapy Szczegółowe XVI wieku”, opracowywana od połowy następnego stulecia przez Zakład Atlasu Historycznego w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk.

            Wykłady i prelekcje wygłosili: dr hab. prof. IH PAN Marek Słoń – „Atlas historyczny Polski – wczoraj i dziś”, mgr Tomasz Związek – „Zarys sieci drogowej i struktur gospodarczych ziemi międzyrzeckiej w XVI wieku”, dr hab. prof. IH PAN Bogumił Szady – „Struktury kościelne ziemi międzyrzeckiej w XVI – XVIII w.” i mgr Tomasz Panecki – „Międzyrzecz i ziemia międzyrzecka na dawnej kartografii”.

Przedmiotem wykładów były wyniki badań nad województwem poznańskim. Prezentowano podobizny wykorzystanych rękopisów oraz narzędzia informatyczne wykorzystywane w obecnych pracach.

            Nasi regionaliści, i osoby zainteresowane wiedzą o historii i naukach pokrewnych, z zainteresowaniem wysłuchali prelekcji. Dostępnych jest wiele źródeł internetowych, z których mogą korzystać osoby piszące prace naukowe. Bardzo dużo wiadomo np. o kościelnych strukturach terytorialnych, są  mapy szczegółowe (podano strony internetowe i linki), źródła wraz z aparatem naukowym do map, z przypisami i informacjami. Zawierają zestawienia punktów osadniczych, można przypisać im prawie każdą miejscowość. Naukowcy z IH PAN są otwarci na wszelkie poprawki i uzupełnienia napływające od mieszkańców tych miejsc. Mając dostęp do danych zamieszczonych w źródłach jest możliwość napisania historii procesu zasiedlenia danego miejsca, biorąc pod uwagę różne czynniki, np. warunki hydrograficzne, granice okręgów, zasiedlenie przestrzenne własności, strukturę i wielkość miast, liczbę rzemieślników – określaną na podstawie wysokości płaconych podatków. Ważne są spisy ludności na cele wojskowe z obszaru, który okrąg obejmował, jego strukturę etniczną. Źródła informują o sposobie opodatkowania. Poddano analizie proces przepływu towarów przez dany obszar, miejsca docelowe transferów i źródła, skąd je przywożono. Spis obejmuje 15 tysięcy punktów na mapie.

            Zarys struktur drogowych to arterie organizmów społecznych, na przestrzeni dziejów nakładają się na siebie dawne drogi, będące pozostałością traktów, gościńców królewskich. To bardzo złożone procesy. Teren Wielkopolski jest dobrze udokumentowany. Drogi były podporządkowane potrzebom i wymogom ekonomicznym, komunikacyjnym – karczmy powstawały w miejscach często uczęszczanych. Komory celne są ważnym obrazem gospodarki, informują, jak duży był przepływ towarów, to punkty, które monitorowały ruch gospodarczy – była taka komora celna w dawnym Międzyrzeczu. Trakty harmonizowały układ handlowy na danej przestrzeni. Dawne szlaki komunikacyjne uwzględniały uwarunkowania terenowe. Łączyły targi i jarmarki, komory celne. Ważne dla lokalnych małych społeczności były targowiska miejskie i szlaki do nich. Ciekawym zagadnieniem jest historia zmian systemów podatkowych, związanych z przemianami politycznymi i cywilizacyjnymi. Cennymi dokumentami są lustracje królewskie. Goście mówili o głównych traktach wokół Międzyrzecza, ich rekonstrukcji na mapie Atlasu historycznego.

            Kościół był ważną strukturą administracyjną w regionie i państwie, związaną z religią i wyznaniami. Atlas zawiera informacje o strukturach kościoła katolickiego, unickiego, ewangelickiego, żydowskiego. Sytuacja dekanatów skomplikowała się w okresie reformacji, w XVI wieku. Międzyrzecki dekanat liczący wtedy 32 parafii był duży na tle podobnych w Polsce, był dekanatem granicznym. Wizytacje biskupie archidiakonatu zwierają cenne informacje historyczne – o sytuacji kościołów i parafii regionalnych, ich wymiarze religijnym i fiskalnym.

            Nieco cennej wiedzy o statystyce i kartografii zdobyliśmy słuchając o zagadnieniach technicznych związanych z tą dziedziną. Osadę traktuje się  jako punkt, nie rekonstruuje się granic obszaru osady, a informacje atrybutuje. Przestrzenne kartometryczne badania w terenie oparte na pomiarach są  praktyką późniejszą. Jest na nich zabudowa, ogrody, konstrukcje kamienne i drewniane.

            Co specjalność naukowa – to odmienny, wzbogacający sumę wiedzy sposób patrzenia na historię regionalną. Nauki ścisłe wydawały się odległe od  zagadnień humanistycznych, a jednak stwarzają nowy wymiar w badaniach nad regionalistyką. Mamy nadzieję, że nowe kontakty z PAN zaowocują pracami regionalnymi, wzbogacając naszą biblioteczkę cennych publikacji o naszej ziemi międzyrzeckiej o nowe pozycje.

Iwona Wróblak

lipiec 2016